बि. स.२०५२ देखि २०६२ सम्म नेपालमा चलेको दशकलामो जनयुद्धको समयमा म एक कलाकारको रूपमा आफ्नो यात्रा गरिरहेको थिएँ।मेरा लागि त्यो समयमा मेरो कला मात्र कलामा सिमित थिएन, तर समाजका हरेक कुनामा फैलिएको द्वन्द्व र परिवर्तनको प्रतिध्वनि थियो।
म कालिकोटको पचालझरना २ धमाली गाउँमा साधारण परिवारमा हुर्केको व्यक्ति। कालिका प्राथमिक विद्यालय खयरकोट धमाली कक्षा ५ मा अध्ययन गर्दाको समयमा नै मैले आफ्नो कला यात्रमा सामाजिक र राजनीतिक प्रभाव जोडिएको महसुस गर्न थालेको थिएँ। जब देशमा विद्रोहको आगो देशभरि फैलियो, मैले बुझेँ – कला केवल सौन्दर्यका लागि होइन, यो एउटा शक्तिशाली माध्यम हो जसले समाजलाई परिवर्तन गर्न सक्छ।
जनयुद्धले नेपाली समाजमा गहिरो ध्रुवीकरण ल्यायो। एकातिर राज्य र अर्कोतिर विद्रोही पक्ष।केहि समय म यी दुई धारका बीचमा अड्किएको थिएँ, जसले आफ्नो कलामार्फत मानवताको आवाज उठाउने प्रयास गरिरहेको थियो।
त्यसबेला कलाकार हुनु भनेको एक चुनौतीपूर्ण कार्य थियो। मेरा कामहरूमा मैले ग्रामीण क्षेत्रमा देखेका द्वन्द्वका प्रभावहरू, विस्थापित परिवारहरू, र आम नेपालीको पीडा प्रतिबिम्बित गर्ने प्रयास गर्थेँ। मेरो क्यानभासमा रगतका धब्बाहरू, आँसु र आशाका प्रतिकहरू अंकित हुन्थे।
मैले नेपालका भेरी कर्णाली, सेति महाकाली लगायत देशका विभिन्न भागमा यात्रा गरेर देखेका र अनुभव गरेका कुराहरूलाई गीत सङ्गीतद्वारा प्रस्तुत गर्ने मौका पाएँ। एउटा चित्रमा विभाजित गाउँ देखाइएको थियो – आधा भाग उज्यालो र आधा भाग अन्धकारमय। यसले राज्य र विद्रोही नियन्त्रित क्षेत्रको विभाजनको प्रतिनिधित्व गर्थ्यो।
जब मेरो कलाकारिता निश्चित राजनीतिक बिचार र वर्गसंघर्षको प्रक्रियामा प्रत्यक्ष रूपमा जोडिन पुग्यो । म पनि निगरानीमा परेँ। एकपटक सुरक्षाकर्मीहरूले मेरो घर खानतलासी गरे र उनीहरुले घरमा रहेका फोटोहरु जफत गरे। तिनीहरूले भने – “यो विद्रोहको समर्थक हो।” मैले जवाफ दिएँ – “यो कुनै बिद्रोहको समर्थन वा बिरोधको कुरा होइन, न्याय र अन्यायको सवाल हो,मानवताको समर्थन गर्ने कि बिरोध गर्ने भन्न बिषय हो।”
त्यसपछि म केही समय लुकेर बसेँ, तर कलाको निरन्तरता रोकिनँ। मैले पुग जनसाँस्कृतिक परिवार कालिबोट जिल्ला एरिया नं ४ हुँदै चुली जनसाँस्कृतिक सैन्य कम्पनी सेतिमहाकालि हुँदै कहिल्यै बिशु जनसाँस्कृतिक सैन्य कम्पनि र त्यसपछि म मगराँत मुक्ति मोर्चाको केन्द्रीय कलाकारमा रहँदा साना समूहहरूमा सेल ,एरिया, जिल्ला कलाकार हरुको गोप्य प्रदर्शनीहरू आयोजना गर्थेँ। हामी एकअर्कालाई विश्वास गर्ने मानिसहरूको सानो समुह थियौं । कलाकारहरू, लेखकहरू, पत्रकारहरू – जसले सत्य बोल्न र देख्न चाहन्थे।
२०५९मा मैले केही साथीहरूसँग ग्रामीण क्षेत्रमा कला शिविरहरू सञ्चालन गर्ने निर्णय गरेँ। हामी दुर्गम गाउँहरूमा जान्थ्यौं र त्यहाँका बच्चाहरूलाई चित्रकला सिकाउँथ्यौं। यो केवल कला शिक्षा थिएन – यो त्यस्ता बच्चाहरूको लागि थेरापी थियो जसले आफ्ना आमाबाबु गुमाएका थिए वा राज्यद्वारा जनतामाथि लादिएको हिंसा देखेका थिए।
मलाई याद छ, एक दिन एउटा सानो बालकले एउटा चित्र बनायो जसमा दुई समूहमा विभाजित मानिसहरू थिए र बीचमा एउटा रुँदै गरेको सानो बच्चा। उसले भन्यो, “यो म हुँ। मलाई थाहा छैन कुन पक्षमा उभिने।” त्यो क्षणले मेरो हृदयमा गहिरो चोट पुर्यायो।
शान्ति सम्झौता र त्यसपछि
२०६३ मा जब शान्ति सम्झौता भयो, मैले आफ्नो सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण एउटा गित तयार गरेँ। यसमा ” उथलपुथल सारा धर्ति वीरहरुको रगतले”भन्ने गीत थियो। जनयुद्धका दश वर्षमा बनाएका द्वन्द्वदेखि आशासम्म, विभाजनदेखि एकतासम्मको यात्रा।
आज जब म पछाडि फर्केर हेर्छु, मैले कलामार्फत इतिहासको महत्त्वपूर्ण कालखण्डमा सकेको इट्टा थप्न सकियो भन्ने अनुभूति हुन्छ। जनयुद्धको बेला म कलाकार थिएँ – यो परिचय मैले गर्वका साथ बोक्छु। त्यो समयमा मैले सिकेको सबैभन्दा ठूलो पाठ यही हो – कला केवल क्यानभासमा सीमित हुँदैन, यो समाजमा गहिरो प्रभाव पार्न सक्ने शक्तिशाली माध्यम हो।
अहिले नेपाल नयाँ र फरक परिस्थितिमा छ तर तिनै प्रश्नहरू अझै रहेका छन् – न्याय, समानता र मानवीय मर्यादाको खोजी। र मेरो कलाले यी प्रश्नहरूको उत्तर खोज्न जीवनको बाँकी यात्रा जारी राख्नेछ ।
त्यो जनयुद्धको समय हाम्रो राष्ट्रको इतिहासमा एक कठिन अध्याय थियो। मैले एक कलाकारको रूपमा मेरो कर्तव्य निभाएँ – साक्षी बन्ने, अभिलेखन गर्ने र मानवताको प्रतिनिधित्व गर्ने। मेरो कला मेरो प्रतिरोध थियो, मेरो आवाज थियो।
आज पनि जब मैले त्यो समयका चित्रहरू हेर्छु, ती आँखाहरूमा देखिने पीडा र आशा मेरो आत्मामा गुञ्जिरहन्छ। नेपाल र नेपाली जनताले धेरै दुःख भोगेको छ, तर हामी अझै यहाँ छौं – अझै पनि सपना देख्दै, अझै पनि आशा गर्दै, अझै पनि सिर्जना गर्दै।
कलाकार हुनुको अर्थ यही हो – दृष्टि देख्न सक्ने आँखा र त्यसलाई व्यक्त गर्ने साहस हुनु। जनयुद्धले मलाई एउटा कलाकारको रूपमा परिभाषित गर्ने अवसर जुरायो। तर मेरो यात्रा त्यहीँ रोकिएको छैन। म अझै सिर्जना गर्छु, म सोच्छु, गम्छु र कहिलेकाहीँ सपना देख्छु – एक न्यायपूर्ण समाज र सुन्दर नेपालको!
